ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 2، اردیبهشت 1402 ، شماره پی در پی 84

تحلیل سبک و معرفی نُسخ خطی مثنوی درّ مکنون از فقیر دهلوی

صفحه (1 - 26)
مرضیه دوستانی علی‌آباد ، محمدهادی خالق‌زاده (نویسنده مسئول)، جلیل نظری
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف: فقیر دهلوی، شاعری شیعی مذهب قرن دوازده هجری قمری و متولد دارالخلافۀ شاه جهان آباد است که مثنوی درّ مکنون از وی بجا مانده است. این مثنوی عاشقانه، داستان عشق ملیکه، دختر قیصر روم، را به امام حسن عسکری (ع) بیان میکند. یک نسخۀ کامل متعلق به کتابخانۀ عمومی آیت‌الله گلپایگانی با کد 58/29 و تاریخ تحریر 1171 هجری قمری از این اثر باقی مانده است که در این پژوهش ضمن معرفی نسخه، به تحلیل سبک آن پرداخته شده است.

روش مطالعه: این جستار با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است.

یافته ها: بررسی این مثنوی نشان میدهد شاعر از موسیقی ملایم، همراه با لحن عاطفی و تناسبهای هجایی بحر هزج در کنار توازن واژه ها برای تقویت زبان غنایی شعر خویش بهره برده است. استفادۀ متناسب از انواع صور خیال، که رکن اصلی آن را تشبیه شکل میدهد، در حوزۀ سبک ادبی، پایۀ هنری این مثنوی را برعهده دارد. زبان شعری او ساده و روان است و برخلاف دیگر شاعران سبک هندی، از مضمون‌پردازیهای غامض و نازک‌خیالیهای عجیب‌وغریب در کلام او خبری نیست.

نتیجه گیری: شاعر در روایت داستان، از عنصر عاطفه و احساس در جهت ارتقای جنبۀ غنایی مثنوی استفاده کرده است. با اینکه شاعر از صناعات بلاغی برای زیباسازی و تقویت موسیقی بهره برده، معنا و مفهوم را فدای لفظ نکرده و از کاربرد واژه های مهجور، کهن و غامض پرهیز کرده و از سبکی سلیس و روان بهره برده است. باوجوداین بسامد کلمات عربی، بویژه جمع مکسر، در شعر او بسیار زیاد است. در این اثر عشق زمینی واسطه ای است برای رسیدن به عشق الهی.

کلمات کلیدی
نسخۀ خطی , مثنوی درّ مکنون , فقیر دهلوی , سبک‌شناسی.

• آذر بیگدلی، لطفعلی (1378)، آتشکده، تصحیح میرهاشم، تهران: امیرکبیر.
• آرزو، سراج‌الدین علی‌خان (1385)، مجمع‌النفائس، تصحیح مهر نور محمدخان و سرافراز ظفر. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات ایران و پاکستان.
• اته، هرمان (1356)، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ رضازاده شفق، تهران: بنگاه ترجمه و کتاب.
• بهار، محمدتقی (1386)، سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران: زوار.
• تهانوی، محمدبن علی (1996)، کشاف اصطلاحات الفنون، تهران: دانشگاه تهران.
• رضایی اردانی، فضل‌الله (1389)، فقیر دهلوی و بررسی و تحلیل سیمای شاعری او، نشریۀ ادب و زبان، دورۀ جدید، شمارۀ 27.
• رضایی اردانی، فضل‌الله و محمدعلی صادقیان (1386)، بررسی و تحلیل انتقادی حدائق البلاغۀ شمس الدین فقیر دهلوی، نشریه گوهر گویا، سال 11. شماره 1 (پیاپی 32). صص 11ـ38.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1347)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگه.
• شمیسا، سیروس (1373)، کلیات سبک‌شناسی، چاپ دهم، تهران: فردوس.
• عاشقی عظیم‌آبادی، حسینقلی خان‌بن علی‌خان (1391)، تذکرۀ نشتر عشق، تصحیح کمال حاج سید جوادی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
• فقیر دهلوی، بی تا، مثنوی درّ مکنون، کتابخانۀ عمومی آیت‌الله گلپایگانی.
• فقیر دهلوی، بی تا، مثنوی درّ مکنون، شمارۀ 58-29. کتابخانۀ عمومی آیت الله گلپایگانی.
• فقیر دهلوی، بی تا، مثنوی درّ مکنون، شمارۀ 611. تهران: کتابخانۀ ملک.
• فقیر دهلوی، شمس الدین، بی تا، مثنوی درّ مکنون، شمارۀ 28268، مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
• فلاح، مرتضی (1389)، جایگاه فرهنگ و زبان فارسی در شبه قاره، مجلۀ مطالعات شبه قاره، (2) 2، صص 67ـ98.
• مستعلی پارسا، غلامرضا و محمودی، محمد (1393)، فقیر دهلوی، معرفی نسخ خطی دیوان اشعار و طرز او، نشریۀ بهار ادب، (4) 7، صص 263ـ281.
• واله داغستانی، علیقی خان (1384)، ریاض الشعرا، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
• همدانی مصحفی، غلام (1934)، عقد ثریا، تصحیح محمدکاظم کهدویی، قم: بخشایش.